در این مقاله قصد داریم که سازوکار فروش تعهدی را به صورت کامل بررسی کنیم. در بورس ایران علی‌رغم تلاش‌های انجام شده برای ارتقاء کارایی و کیفیت، در مقایسه با سایر بازارهای بورس جهانی، همواره خلأ برخی از ابزارها وجود داشته است. یکی از آن موارد این است که در بازار سهام ایران بر خلاف سایر کشورها تنها رشد قیمت سهام موجب کسب سود می‌شود. در واقع بازار بورس ایران، بازار یک طرفه می‌باشد که تنها سرمایه‌گذاران با افزایش قیمت سهام سود می‌کنند. درحالیکه در بازارهای بورس جهانی معامله‌گران هم در بازارهای صعودی و هم در بازارهای نزولی امکان کسب سود دارند. فروش تعهدی یکی از ابزارهایی است که سبب می‌شود بازارهای مالی دو طرفه شوند(برای مطالعه بیشتر درباره دوطرفه شدن بازار بورس به مقاله دوطرفه شدن جاده بورس؛ گامی مهم در تسهیل سرمایه‌گذاری مراجعه کنید.). سازمان بورس اوراق بهادار ایران نیز تصمیم گرفته است که از روش فروش تعهدی برای ارتقای بازار بورس ایران استفاده کند.
ابزار فروش تعهدی در بسیاری از کشورها استفاده شده است و کاربرد زیادی نیز برای معامله‌گران دارد. در فروش تعهدی می‌توان از نزول قیمت سهام سود کرد. به این صورت که فردی پیش‌بینی می‌کند که قیمت سهام شرکتی بیش از اندازه رشد کرده و در آینده احتمالا نزولی خواهد شد. در این حالت معامله‌گر بدون آنکه سهام آن شرکت را از قبل خریداری کرده باشد، می‌تواند سهام را از مالک آن قرض کند و پس از سپری شدن یک بازه زمانی، همان تعداد سهم به علاوه بهره آن را به مالک پرداخت کند. میزان بهره نیز از قبل تعیین می‌شود. در این صورت معامله‌گر با فروش سهم در قیمت بالاتر و خرید مجدد آن در ارقام پایین، سود می‌کند.
مقدمات اجرایی طرح فروش تعهدی سال گذشته توسط سازمان بورس انجام شده بود که در هفته‌های گذشته نهایی شد و اکنون در مرحله‌ی اجرا می‌باشد. هدف از فروش تعهدی استفاده از جریان‌های دو طرفه‌ی بازار است. یعنی سهامداران بتوانند با استفاده از ابزار فروش تعهدی هم در بازار صعودی و هم در بازار نزولی کسب سود کنند. فروش تعهدی به دلیل مشکلات شرعی و اسلامی اولین بار توسط ایران به صورت وکالتی انجام می‌شود. فروش تعهدی سه طرف دارد که عبارت‌اند از:
کارگزار
مالک سهام
متقاضی (فردی که می‌خواهد اقدام به فروش تعهدی کند)
این معاملات بر مبنای عقد وکالت صورت می‌گیرد؛ یعنی متقاضی به وکالت از مالک سهام اقدام به فروش تعهدی می‌کند (کاملا آنلاین و برخط می‌باشد). همچنین تا ۵ درصد حجم شناور یک نماد، امکان فروش تعهدی وجود دارد. ساعات فروش تعهدی هم همانند سایر معاملات بازار از ساعت ۹ تا ۱۲:۳۰ می‌باشد.
فروش تعهدی به این صورت پیش می‌رود که مالک سهام قصد دارد بخشی از سهام خود را به صورت قرضی بفروشد. زمانی که مالک می‌خواهد سهام خود را به عنوان قرض در سامانه قرار دهد، باید موارد زیر را مشخص کند:
در ابزار فروش تعهدی، زمانی که متقاضی می‌خواهد در بازار اقدام به فروش تعهدی کند، باید ۳۰ درصد از مبلغ فروش تعهدی را به عنوان وجه تضمین اولیه در سامانه قرار دهد. همچنین باید حداقل ۸۵ درصد از وجه تضمین اولیه را داشته باشد که اگر از مقدارهای گفته‌شده کمتر باشد، معامله‌ای صورت نمی‌گیرد.
حال اگر همه شرایط ذکر شده در بالا به درستی انجام شود، متقاضی می‌تواند سهام قرضی خود را در زمان تعیین‌شده به فروش برساند. اگر متقاضی اقدام به فروش دارایی در بازار کند و آن دارایی کاهش پیدا کند، متقاضی وارد سود شده است. ولی اگر قیمت افزایش یابد، متقاضی وارد زیان می‌شود و روزانه از وجه تضمین آن، مقدار ضرر کم می‌شود.
به تاریخ انجام تعهد برای برگشتن سهام مالک، سررسید گفته می‌شود که حداکثر ۳ ماه می‌باشد و توسط اطلاعیه‌ی سازمان بورس تعیین می‌شود. حال فرض می‌کنیم که متقاضی می‌خواهد سهام مالک را برگرداند (درواقع خرید انجام دهد):
الف) به تقاضای مالک سهام باشد: در این صورت اگر از دوره‌ی تنفس گذشته باشد مالک می‌تواند برگه‌ی سهام خود را بگیرد (اما در دوره‌ی تنفس نمی‌تواند این کار را انجام دهد).
ب) به تقاضای متقاضی باشد: در این شرایط قطعا متقاضی در سود است (اگر در ضرر باشد باید از وجه تضمین کم شود) که هر یک از حالت‌های زیر ممکن است رخ دهد:
برای جلوگیری از مشکلات ناشی از فروش تعهدی برای کلیت بازار و سهام مورد نظر، قوانینی وجود دارد که در زیر به آن‌ها اشاره می‌کنیم:
مزایای فروش تعهدی عبارت‌اند از:
معایب فروش تعهدی عبارت‌اند از:
طبق اطلاعیه‌های منتشر‌شده، ابزار فروش تعهدی به صورت آزمایشی روی نمادهای سفارس، وتجارت، وساپا، فاراک، فملی، سرچشمه، بپاس، میدکو، ارفع، ذوب، شغدیر و اتکای انجام می‌شود تا ضمن آشنایی معامله‌گران با این ابزار و رفع مشکلات آن، بر کلیت بازار تاثیر منفی نگذارد. بازار بورس ایران برای کامل‌شدن به ابزار فروش تعهدی نیاز داشته است و معامله‌گران نیز باید هرچه زودتر با این ابزار آشنا می‌شدند. در حال حاضر به دلیل روند صعودی‌ای که بازار در پیش گرفته است، بهترین زمان برای معرفی ابزار فروش تعهدی می‌باشد تا سرمایه‌گذاران ضربه نبینند و بازار کارایی بیشتری پیدا کند. مطمئنا این ابزار برای بازار بورس لازم است و می‌تواند در بلندمدت به معامله‌گران کمک کند.