شناخت و بکارگیری انواع ابزارهای مالی مانند اوراق تبعی، در شرایط مختلف بازار می‌تواند فرصت مناسبی برای سهامداران در جهت انجام معاملات بهتر باشد. از طرفی این ابزارها توانایی متعادل‌سازی بازار در شرایط مختلف را به متولیان آن می‌دهند. در این مقاله به بررسی سازوکار اوراق اختیار فروش تبعی، که یکی از ابزارهای مهم مالی است، می‌پردازیم.
اوراق تبعی یکی از ابزارهای مشتقه برای کنترل بازار‌های مالی است. این اوراق باعث متعادل شدن معاملات در بازار سرمایه می‌شود. به همین دلیل بیشتر در شرایط متلاطم بازار، شرکت‌های بورسی برای حمایت از سهامداران خود، چنین اوراقی را منتشر می‌کنند. شرکت‌هایی که اقدام به انتشار اوراق بدهی می‌کنند، متعهد می‌شوند که تعدادی از سهام شرکت را با قیمتی مشخص (قیمت اعمال) و در تاریخی مشخص (سررسید)، از سهامداران شرکت خریداری کنند.
این اوراق توسط سهامدار عمده منتشر می‌شود و خرید آن‌ها تنها توسط اشخاص حقیقی ممکن است. سهامداران حقوقی حق خرید این اوراق را ندارند. همچنین کسانی می‌توانند این اوراق را خریداری کنند که سهام شرکت را قبل از تاریخ اعمال شده خریداری کرده باشند. در واقع ابتدا باید سهامدار شرکت باشیم و سپس اقدام به خرید اوراق تبعی آن کنیم. خرید این اوراق برای سهامداران برخی از کارگزاری‌ها متفاوت است. برخی از کارگزاری‌ها با امضای تعهد اختیار معامله اجازه خرید این اوراق را برای کاربران خود صادر می‌کنند. برخی دیگر بدون نیاز به امضای این تعهد، امکان خرید این اوراق را فراهم می‌کنند.
خرید هر واحد از این اوراق به مقدار حداقل 1 ریال شروع می‌شود که ممکن است بر حسب افزایش تقاضا میزان خرید هر واحد رشد کند. نکته اصلی در خرید اوراق تبعی 2 محدودیتی است که به صورت زیر باید رعایت شود:
الف) سهامداران حداکثر می‌توانند به میزان اوراق تعیین شده برای هر کد اقدام به خرید این اوراق کنند. تعیین سقف خرید این اوراق توسط سهامدار عمده و در هنگام انتشار این اوراق مشخص می‌شود. این نکته بدین معناست که در خرید این اوراق برای هر کد معاملاتی سقف خرید وجود دارد. به عنوان مثال اگر سقف خرید این اوراق برای شرکتی 5000 اوراق باشد و سهامدار آن شرکت تعداد 6000 برگه سهم داشته باشد، حداکثر می‌تواند 5000 اوراق خریداری کند. در واقع سهامدار حداکثر می‌تواند 5000 برگه خود را بیمه کند.
ب) میزان خرید اوراق تبعی به تعداد برگه سهامی که سهامدار از شرکت منتشرکننده اوراق دارد، وابسته است. به عنوان مثال اگر سهامدار تعداد 600 داشته باشد نمی‌تواند بیش از این را بخرد. یعنی به شرط رعایت سقف خرید، سهامدار می‌تواند حداکثر به تعداد سهامی که دارد اوراق تهیه کند.
نکته مهم: اگر پس از خرید اوراق تبعی اقدام به فروش سهام خود کنید، این اوراق باطل می‌شوند.
اوراق تبعی دارای بازار ثانویه نیستند و بعد از خرید، امکان فروش ندارند. همچنین این اوراق تنها تا تاریخ مشخص شده (سررسید)، توسط کارگزاری‌ها به فروش می‌رسند.
در مثال زیر به بررسی حالت‌های مختلف برای اعمال این اوراق می‌پردازیم:
همان‌طور که در تصویر اطلاعیه مشخص است، این اوراق از تاریخ 23 شهریور تا 13 اسفند (تاریخ اعمال) قابل معامله بوده است. حداکثر خرید برای هر کد برابر با 100،000 اوراق است. همچنین قیمت اعمال این اوراق 29500 ریال است.
فرض کنید سهامداری تعداد 10،000 برگه سهام شرکت فارس را در قیمت 25000 ریال خریداری می‌کند. بدیهی است که سهامدار می‌تواند حداکثر به تعداد سهام خود، اوراق تبعی خریداری کند. شایان ذکر است که اگر سهامدار تعدادی بالاتر از 100،000 برگه سهم، یعنی بالاتر از سقف خرید این اوراق برای هر کد معاملاتی سهم داشته باشد، تنها به همان میزان سقف خرید می‌تواند اقدام به خرید این اوراق کند. بنابراین 3 اتفاق زیر ممکن است برای سهامدار رخ دهد:
فرض کنید بعد از 23 اسفند ماه قیمت سهم به 30000 ریال (یعنی بالاتر از قیمت 29500 ریال که قیمت اعمال است) برسد؛ در این حالت دیگر سهامدار اوراق تبعی خود را اعمال نمی‌کند و اوراق باطل می‌شود. در این حالت سهامدار تنها هزینه‌ی این اوراق را پرداخت کرده است تا از موقعیت آن استفاده کند و بدون اعمال اوراق به سود رسیده است.
فرض کنید بعد از 23 اسفند ماه قیمت سهم به 24000 ریال (یعنی پایین‌تر از قیمت 29500 ریال که قیمت اعمال است) برسد؛ در این حالت سهامدار می‌تواند اوراق تبعی خود را اعمال کند و با دستور به کارگزاری اقدام به اعمال اوراق خود کند. با این کار شرکت عرضه‌کننده اوراق موظف است سهام این سهامدار را به قیمت 29500 ریال (قیمت اعمال) خریداری کند.
فرض کنید بعد از 23 اسفند ماه قیمت سهم به 29500 ریال و دقیقاً برابر با قیمت اعمال اوراق تبعی برسد؛ در این حالت اعمال این اوراق برای سهامدار فرقی ندارد. چون با اعمال این اوراق شرکت توزیع‌کننده اوراق، برگه سهام سهامدار را دقیقاً با همان قیمت سهم خریداری می‌کند.
شناخت ابزارهایی مانند اوراق تبعی برای سهامداران می‌تواند در روزهای منفی بازار همانند زره محافظ در برابر ضرر باشد و به عنوان ابزاری برای بیمه کردن سهامداران در برابر زیان‌های احتمالی عمل کند. این موضوع به معامله‌گران کمک می‌کند تا در اوضاع مختلف بازار تصمیمات بهتری بگیریم.