در کشورهای اسلامی، استفاده از ابزارهای مالی متعارف مانند اوراق قرضه، مقبولیت و کارایی ندارد. بر این اساس شرکت‌های اسلامی فعال در کشورهای غیراسلامی برای تأمین مالی و مدیریت بدهی خود نیازمند استفاده از جایگزین‌هایی مطابق با اصول اسلامی هستند.

اوراق صکوک یکی از ابزارهایی است که منطبق بر اصول اسلامی بوده و نیاز دولت‌ها و شرکت‌های اسلامی را محقق می‌کند. در این مقاله به بررسی جامع این اوراق می‌پردازیم.

صکوک چیست؟

اصطلاح صکوک برگرفته از واژه عربی صک به معنای چک، نوشته بدهکار، سفته و قبض بدهی است و به‌عنوان اوراق قرضه اسلامی تعریف می‌شود. صکوک، نوعی اوراق بهادار با ارزش مالی یکسان و قابل معامله در بازارهای مالی است که بر پایه یکی از قراردادهای مورد تأیید اسلام طراحی شده است.‌ دارندگان این اوراق به‌صورت مشاع مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها و منافع حاصل از آن‌ هستند.

جمهوری اسلامی ایران در سال 1373 مقررات ناظر بر انتشار اوراق مشارکت را تهیه کرد. سپس شهرداری تهران به‌عنوان ناشر، اولین اوراق مشارکت را جهت تأمین مالی پروژه بزرگراه شهید نواب صفوی منتشر نمود.بنابراین ایران اولین کشوری بود که اقدام به طراحی و انتشار چنین ابزاری کرد. البته توسعه‌‌ی ابزارهای مالی و طراحی انواع مختلف آن توسط سایر کشورهای اسلامی به‌ویژه کشورهای عربی و مالزی بوده است.

انواع صکوک

شکل زیر انواع ابزارهای مالی و اوراق‌ مورد استفاده در نظام مالی اسلامی را نشان می‌دهد:

تاریخچه صکوک

سازمان حسابداری و حسابرسی نهادهای مالی اسلامی اقدام به معرفی انواع صکوک کرده که مهم‌ترین آن‌ها به شرح زیر هستند:

صکوک اجاره

این اوراق براساس عقد اجاره منتشر می‌شوند. صکوک اجاره نشان‌دهنده مالکیت مشاع دارندگان آن، در دارایی مبنای انتشار اوراق است که اجاره داده می‌شود. وجود حداقل سه نهاد مالی جهت انتشار اوراق اجاره ضروری است. این سه نهاد عبارتند از:

• بانی: شخصی حقوقی است. نهاد واسط برای تأمین مالی بانی، اقدام به انتشار اوراق بهادار اسلامی می‌کند.
• واسط: نهاد مالی است که صرفاً به‌منظور نقل‌و‌انتقال دارایی، به وکالت از دارندگان صکوک اجاره تشکیل می‌شود.
• امین: شخص حقوقی است که به نمایندگی از سرمایه‌گذاران و به‌منظور حفظ منافع آنان، مسئولیت نظارت بر کل فرآیند عملیاتی صکوک اجاره را بر عهده دارد.

شکل زیر رویه اجرایی انتشار اوراق صکوک اجاره را نمایش می‌دهد:

صکوک سلف

در این قرارداد مؤسسه‌ای از طرف خریداران سلف با مؤسسه دیگری وارد قرارداد می‌شود. در واقع این مؤسسه بین کالاها و خریداران واسطه شده و به‌عنوان یک رابط جهت تسهیل فعالیت اقدام می‌کند. کالاهایی که در شرع برای عقود صکوک مجاز دانسته نشده‌اند، در این بخش قرار نمی‌گیرند. بنابراین انواع طلا و سکه را نمی‌توان جهت انتشار صکوک سلف به عنوان دارایی پایه قرار داد.

در ساختار صکوک سلف، متعهد (شخص حقیقی یا حقوقی) قرارداد می‌بندد که از طرف دارندگان نهایی صکوک، کالا را خرید و فروش کند. متعهد در قبال انجام این کار، کمیسیون کارگزاری و حق‌الزحمه عاملیت دریافت می‌کند.

صکوک استصناع

این نوع از اوراق، اسناد و گواهی‌های دارای ارزش یکسان هستند. صکوک استصناع برای تجمیع وجوه لازم جهت ساخت کالایی استفاده می‌شوند که تحت تملک دارنده صکوک است.

صکوک مشارکت

دارنده‌ی این سند بخشی از مالکیت شرکت‌های تعاونی، دولتی یا خصوصی را در اختیار دارد. تا سررسید این اوراق، هر نوع تغییر قیمت دارایی متوجه صاحب اوراق مشارکت است.

صکوک مرابحه

این نوع از صکوک، اوراق بهاداری است که بر اساس قرارداد مرابحه حاصل می‌شود. دارندگان این اوراق به‌صورت مشاع مالک دارایی مالی (دینی) هستند. اوراق صکوک بازدهی ثابتی دارد و در بازار ثانوی قابل فروش است.

صکوک مضاربه

در این نوع از صکوک، ناشر اوراق مضاربه با واگذاری اوراق، وجوه متقاضیان را جمع‌آوری کرده و به‌عنوان مضاربه در اختیار بانی قرار می‌دهد. سپس بانی، آن را در فعالیت اقتصادی سودآور (بازرگانی) به‌کار می‌گیرد. بانی در پایان هر معامله یا پایان هر دوره مالی، سود حاصل را براساس نسبت‌هایی که روی اوراق نوشته شده، میان خود و صاحبان اوراق تقسیم می‌کند.

ریسک اوراق صکوک

ریسک اوراق صکوک را به روش‌های مختلفی می‌توان دسته‌بندی کرد. مهم‌ترین ریسک‌هایی که دارندگان اوراق صکوک با آن مواجه هستند، عبارتند از:

1. ریسک از بین رفتن دارایی‌ها
2. ریسک نرخ سود
3. ریسک کاهش قیمت دارایی

مزایای اوراق صکوک

برخی از مزایای انتشار اوراق صکوک را می‌توان به‌صورت زیر بیان کرد:

1. صکوک، نقدینگی بانی را افزایش می‌‌دهد.
2. دارایی‌هایی که نقدینگی پایینی دارند یا غیر‌نقد هستند، از ترازنامه خارج شده و وجوه نقد جایگزین آن می‌شود.
3. با‌ اینکه قسمتی از دارایی‌ها از شرکت بانی جدا می‌شود، باز هم بانی می‌تواند از دارایی‌ها استفاده کند.
4. اوراق صکوک با پشتوانه‌ی دارایی‌ منتشر می‌شود؛ پس ریسک آن پایین است. همچنین این اوراق، هزینه‌ی تأمین مالی را کاهش می‌دهد. یک راه دیگر کاهش هزینه‌ی تأمین مالی، استفاده از افزایش اعتبار است.
5. صکوک با فراهم کردن امکان تبدیل دارایی‌ها به اوراق بهادار، به توسعه‌ی بازار سرمایه کمک می‌کند.
6. چنانچه برای دادوستد اوراق صکوک یک بازار ثانویه فراهم ‌شود، آنگاه قابلیت نقدشوندگی این اوراق هم افزایش می‌‌یابد.

تفاوت اساسی صکوک با اوراق قرضه مرسوم در بازارهای مالی

اوراق صکوک و اوراق قرضه، دارای پنج تفاوت اصلی هستند که در ادامه به بیان آن‌ها می‌پردازیم:

1. صکوک بیانگر مالکیت یک دارایی مشخص است. در حالی که اوراق قرضه فقط حاکی از تعهد بدهی است. یعنی رابطه‌ی بین صادرکننده و خریدار اوراق قرضه، رابطه‌ی وام‌دهنده و وام‌گیرنده است. در این شرایط نرخ بهره‌ی وام هم ثابت است که این موضوع موجب ربا می‌شود.
2. دارایی اوراق صکوک از نظر شرعی باید مجاز و صحیح باشد. در حالی که در اوراق قرضه، دارایی‌هایی که از نظر اسلام پذیرفته نیستند هم می‌توانند پشتوانه اوراق قرار گیرند.
3. اعتبار اوراق قرضه به اعتبار صادرکننده یا ناشر آن وابسته است و با آن سنجیده می‌شود. در حالی که اعتبار صکوک به ناشر بستگی نداشته و به ارزش دارایی پشتوانه بستگی دارد.
4. فروش صکوک در بازار ثانویه، فروش مالکیت یک دارایی است؛ اما فروش اوراق قرضه فروش بدهی است.
5. در صکوک، امکان افزایش اصل دارایی و در نتیجه ارزش خود ورقه صکوک وجود دارد. در حالی که اصل بدهی در اوراق قرضه قابلیت افزایش ندارد.

جمع‌بندی

با توجه به محدوديت‌هاي گفته شده در کشورهای اسلامی، استفاده از ابزارهای مالی متعارف در غرب مانند اوراق قرضه، محدود شده است. بر این اساس دولت‌ها و شرکت‌های اسلامی "صكوك" را طراحی کردند. به بیان دیگر، اوراق صکوک یکی از ابزارهای مالی‌ است که توسط دولت‌های اسلامی برای جایگزین کردن اوراق قرضه ساخته ‌شده‌ است. هدف این نوع از اوراق انجام معاملات بر پایه‌ی قواعد اسلام است. اوراق صکوک بر اساس نوع کاربردش تقسیم‌بندی می‌شود که در این مطلب به تشریح کامل سازوکار آن‌ پرداختیم.

برای آشنایی بیشتر با بازار بدهی به مقاله انواع بازارهای مالی مراجعه کنید.